ՀՀ ՋՐԱՅԻՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԻ ՀԱՄԱՌՈՏ ՆԿԱՐԱԳԻՐԸ

ՀՀ ՋՐԱՅԻՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԻ ՀԱՄԱՌՈՏ ՆԿԱՐԱԳԻՐԸ 

 Մարդու կենսագործունեության ապահովման, ինչպես նաև շրջակա միջավայրի էկոլոգիական

հավասարակշռության պահպանման գործում իր կարևոր դերն ունի երկրում ջրային պաշարների

առկայությունը և նրանց նպատակային օգտագործման ու պահպանման գործընթացում արդյունավետ

լուծումների կիրառումը:

 Այս հարցի շուրջ պատկերացում կազմելու համար կարևորվում է ազգային ջրային պաշար,

ջրային ռեսուրսներ և ջրային համակարգ հասկացությունների բովանդակությունը: Ազգային ջրային

պաշարը դա այնպիսի որակի և քանակի ջրեր են, որոնք պահանջվում են մարդկանց հիմնական

կարիքները ներկայում և ապագայում բավարարելու, ինչպես նաև ջրային էկոհամակարգերը

պահպանելու և ջրային ռեսուրսի կայուն զարգացումն ու օգտագործումն ապահովելու համար: Ջրային

ռեսուրսները առաջանում են մակերևութային և ստորերկրյա (ստորգետնյա) ջրերից, այդ

թվում`առուները, գետերը, աղբյուրները, գերխոնավ տարածքները, լճերը, ձնածածկույթները,

սառցադաշտերը, ջրանցիկ շերտերը, ներառյալ` կարճատև ջրային ռեսուրսները: Ջրային ռեսուրսների

օգտագործման հետ առնչվող հիդրոտեխնիկական կառուցվածքները, որոնք առաջացնում են ջրային

հոսքի փոփոխում կամ օգտագործվում են ջրային ռեսուրսների փոխադրման համար անվանվում է

ջրային համակարգ:

 29.800 քառ.կմ մակերես ունեցող Հայաստանի տարածքում ձևավորվող ջրային պաշարների

միջին բազմամյա հոսքը կազմում է 6.2 մլրդ մետր խորանարդ:

 Մակերևութային ջրեր: ՀՀ-ը հարուստ չէ մակերևութային հոսքով: Մակերևութային ջրային

պաշարները կազմավորվում են երկրի տարածքով անցնող գետերով (ավելի քան 35 կմ երկարություն

ունեցող 14 գլխավոր գետեր, 10 կմ-ից ավել երկարություն ունեցող ավելի քան 200 միջին և բազմաթիվ

փոքր գետեր) և տարածքում եղած լճերով: Հայաստանի գետերը Կուր և Արաքս գետերի վտակներն են

և այս իմաստով այն հանդիսանում է որպես ջրային պաշարներ «արտահանող» երկիր: Այստեղից

հետևում է տնտեսության կայուն զարգացման նպատակով ջրային պաշարների կառավարման,

կարգավորման և արդյունավետ օգտագործման հիմնախնդրի կարևորությունը: ՀՀ գետերը լեռնային

են, որոնց համար բնորոշ են խորը ձորերը և նեղ կիրճերը: Հանրապետության տարածքում

համեմատաբար խոշոր գետերն են. Արաքս գետի ավազանում` Ախուրյանը` Կարկաչուն վտակով,

Մեծամորը` Քասախ վտակով, Հրազդանը` Մարմարիկով, Արփան` Եղեգիսով, Որոտանը` Սիսիանով և

Գորիսով, Ազատը, Վեդին, Մեղրին և Ողջին, Կուրի ավազանում` Դեբեդը` Փամբակ և Ձորագետ

վտակներով, Աղստևը` Գետիկով, Տավուշը և Հախումը, որոնք ունեն 100 կմ և ավելի երկարություն

կամ 1000 կմ քառ. և ավելի մեծ ջրհավաք ավազան: Գետերի սնման աղբյուրներն են հանդիսանում

հալոցքային, անձրևային և ստորգետնյա ջրերը: Գետերը աչքի են ընկնում ռեժիմի խիստ ընդգծված

փոփոխությամբ: Գետերում ջրի առավելագույն մակարդակը դիտվում է մայիսին, մակարդակի երկրորդ բարձրացումը տեղի է ունենում սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներին, իսկ նվազագույն

մակարդակը` ամռանը և ձմռանը: Հայաստանի տարածքում եղած լճերը հիմնականում բարձր

լեռնային են և փոքր, բացառությամբ Սևանա լճից, որի մակերեսը կազմում է 1326 քառ.կմ և գտնվում է

ծովի մակերևույթից 1897 մ բարձրության վրա: Մյուսներից կարելի է նշել Արփի, Քուր, Ակնա, Այղր և

Սև լջերը, որոնցում կուտակված մակերևութային հոսքի ջրերը մասնակցում են աղբյուրների և գետերի

սնուցմանը:

 Երկրի հիդրոլոգիական ցիկլի ամենավերջին հաշվարկների համաձայն, ամեն տարի տեղումների

տեսքով լրացուցիչ գոյանում է ավելի քան 17.6 մլրդ. խորանարդ մետր ջուր, իսկ մոտ 11.5 մլրդ. խոր.

մետր ջրի քանակություն ենթարկվում է գոլորշիացման: Երկրի ջրային բալանսը լրացվում է 2

անդրսահմանային ջրային աղբյուրների հաշվին, 0.94 մլրդ. խոր. մետր ջրի գետային հոսքը

կատարվում է Հայաստանի Արաքս գետից, իսկ ջրի 1.19 մլրդ. խոր. մետր դեպի արարատյան

արտեզյան ավազան է հոսում Թուրքիայի ստորգետնյա ջրերով:

 Հայաստանի գետերի մեծ մասը փոքր, արագահոս և լեռնային են, որոնք արտացոլվում են

ձնհալքների, աղբյուրների և ստորգետնյա ջրային դրենեժային ցանցի միջոցով: Գետերի հոսքերը

հակված են հասնելու իրենց առավելագույն սահմանին գարնանային ամիսներին` սարերից իջնող

ձնհալքի հաշվին: Գետերի ընդհանուր հոսքը ըստ հաշվարկների կազմում է 7.15 մլրդ. խոր մետր,

որից մոտ 6.25 մլրդ. խոր. մետր գոյանում է երկրի ներսում: Աղբյուրների տեսակարար կշիռը

կազմում է 1.6 մլրդ. խոր. մետր, իսկ դրենեժային ստորգետնյա ջրերինը` 1.43 մլրդ. խոր. մետր:

 Գետերի հոսքում կան զգալի տարեկան և սեզոնային տատանումներ: Ընդհանուր հոսքի ծավալի

մոտ 50%-ը ենթարկվում է բարձր տարեկան տատանումների: Այսպես, չոր տարիների

հերթագայությունը կարող է հանգեցնել ծանր երաշտի, ինչպես օրինակ եղավ 1999-2000 թթ-

ին: Նույն ձևով, մեծապես տատանվում է նաև գետի հոսքերի ամսեկան ծավալները: Սովորական

տարվա ընթացքում, առավելագույն և նվազագույն հոսքերի միջև հարաբերակցությունը կարող է

տատանվել 10-ի սահմաններում: Գետերի հոսքի մեծ մասը միջինը մոտ 55%-ի չափով ծագում է

գարնան ամիսներին:

 Այժմ աղյուսակով ներկայացնեմ Հայաստանի մի քանի գետերի հիդրոլոգիական ցուցանիշները`

 Աղյուսակ 1. Հայաստանի մի քանի գետերի հիդրոգրաֆիական և հիդրոլոգիական բնութագրերն ըստ

գետերի վերջին (սահմանափակող) հատվածների

Գետերի

անվանումը

Որտեղ է

թափվում

Երկարու-

թյունը,կմ

Ջրհավաք

մակերեսը,

քառ. կմ

Ընդհ.

անկումը,

մ

Միջին

տարեկան

հոսքը

խոր.մ/վրկ

Հոսքի

մոդուլը

լ/վրկ. 1

քառ.

կմ-ից

Փամբակ Դեբեդ 86 1380 940 7.97 7.97

Դեբեդ Խռամ 176 4050* 565 8.84 8.84

Աղստև Կուր 133 1610* 2770 6.83 6.83

Ախուրյան Արաքս 186 3602* 1070 9.08 9.08

Հրազդան Արաքս 141 2310 1090 9.70 9.70

Որոտան Արաքս 178 2180* 2775 10.0 10.0

Մասրիկ Սևանա լ. 43 753 970 5.38 5.38 Ազատ Արաքս 56 547 2285 11.1 11.1

Արփա Արաքս 128 2175* 2670 10.1 10.1

Արաքս Կուր 1050 101900 3295 - -

*Տվյալները սահմանափակվում են Հայաստանի սահմաններում ընդգրկվածության մասով:

Աղբյուր`Աշոտ Մարկոսյան, Գևորգ Նազարյան «Ջրային ռեսուրսների կառավարումը» Երևան 2003թ. Էջ 654

 Ինչպես երևում է աղյուսակից, ՀՀ-ը հարուստ չէ ջրային ռեսուրսներով, իսկ նրա

աշխարհագրական դիրքի պատճառով համարյա բացառվում է հարևան պետություններից ջուր

տեղափոխելու հնարավորությունը:

 Գետերի հոսքերի սեզոնային տատանումների հետ կապված պրոբլեմները լուծելու համար

կառուցվել են 79 պատվարներ, որոնց ընդհանուր հզորությունը հասնում է 1.1 մլրդ խոր. մետր: Այս

պատվարների մեծ մասը նախատեսված են մեկ նպատակի համար. այսպես 70 ջրամբարները

օգտագործվում են ոռոգման նպատակով, իսկ 6-ը նախատեսված են հիդրոէներգիայի արտադրության

նպատակով, և միայն 3-ը օգտագործվում են երկակի նպատակով, այսինքն ոռոգման և կենցաղային

ջրամատակարարման համար: Կան 3 լրացուցիչ պատվարներ, որոնք շինարարության փուլում են:

 Սևանա լիճը Կովկասի ամենամեծ լիճն է, միաժամանակ, բարձր լեռնային քաղցրահամ մեծ

լճերից մեկն աշխարհում: Այն Հրազդան գետում ունի կարգավորված մակերեսային ելք, նաև

օգտագործվում է որպես կարևորագույն բազմանպատակ ջրամբար ոռոգման,

հիդրոէլեկտրոէներգիայի, ձկնաբուծության և հանգստի նպատակով: Լիճը գտնվում է ՀՀ-ն

կենտրոնական մասում` մոտ 1900 մետր բարձրության վրա: Նրա ավազանի ընդհանուր մակերեսը

կազմում է շուրջ 5 հզ. քառ. կմ, լճի հայելու մակերեսը` 1.2 հզ. քառ. կմ, ծավալը` 34 մլրդ. խոր. մետր:

Լիճ են թափվում նրա ջրհավաք ավազանում առաջացող 28 գետեր և միայն Հրազդան գետն է սկիզբ

առնում լճից: Վերջինիս ջրերը հազարամյակներ շարունակ օգտագործվել են ոռոգման

նպատակներով: Միջին ջրառատության տարվա ընթացքում օգտագործման համար նախատեսված

լճի ջրի տարեկան ծավալը կազմում է մոտ 525 մլրդ. խոր. մետր (ներառյալ բնական հոսքը և

արտահոսքը, և Արփա ջրավազանից ջրի փոխադրումը): Սևանա լճի ընդհանուր բնական ջրային

բալանսը զգայուն է օդերևութաբանական պայմանների փոփոխությունների նկատմամբ: Չոր

տարիներին, բալանսը կարող է լինել բացասական` հանգեցնելով լճի մակարդակի իջեցմանը: Ջրերի

անխնա օգտագործման պատճառով լճի մակարդակը 1915.9 մ-ից իջել է 19.11 մ-ով: Ներկայումս այն

կազմում է 1896.89 մ, ծավալը` 58.5 մլրդ խոր. մ-ից նվազել է մինչև 34.0 մլրդ. խոր. մ, մակերեսը`

1416.2 քառ. կմ-ից դարձել է 1238.1 քառ. Կմ: Աղյուսակում ներկայացված է Սևանա լճի և մի քանի

խոշոր լճերի ծավալները և ջրի հայելու մակերեսը`

Աղյուսակ 2. Հանրապետության մի քանի խոշոր լճերի ծավալները և ջրի հայելու մակերեսը

 Լճերի

անվանումները

Մակարդակի նիշը, մ Ծավալը Հայելու մակերեսը

քառ. կմ

Սևանա 1897(1916*) 33.8(58.5*) խոր. կմ 1244 (1416*)

Արփի 1480 50.0 մլն. խոր. մ 4.5

Սև 2708 9.0 մլն. խոր. մ 2.0

Այղր 853 310 հազ. խոր. մ 0.07

Քարի 3190 357 հազ. խոր. մ 0.12

Կապուտան 3299 1.5 մլն խոր. մ 0.1

Ակնա 3038 2.5 մլն խոր. մ 0.8 *Ցուցանիշները վերաբերվում են մինչև լճի մակարդակի իջեցման գործընթացի սկսելը;

Աղբյուր` Աշոտ Մարկոսյան, Գևորգ Նազարյան «Ջրային ռեսուրսների կառավարումը» Երևան 2003թ. Էջ 660

Ստորգետնյա ջրեր: Հայաստանը այն եզակի երկրներից է, որտեղ բնակավայրերի գերակշռելի մասի,

այդ թվում նաև 1 մլն-ից ավել բնակչություն ունեցող մայրաքաղաք Երևանի ջրամատակարարումն

իրականացվում է ստորգետնյա աղբյուրների ջրերով, առանց լրացուցիչ մաքրման գործընթացի

անհրաժեշտության: Հանրապետությունում կազմավորվող ստորգետնյա ջրային պաշարները

հիմնականում աչքի են ընկնում իրենց որակական բարձր ցուցանիշներով: Սակայն նախկին

վարչակառավարման համակարգին հատուկ շրջակա միջավայրի պահպանության հարցերի

մոտեցումների հետևանքով, ինչպես նաև վերջին տարիների հանրապետության տնտեսության ծանր

վիճակի պայմաններում առաջ են եկել ջրային պաշարների աղտոտման լուրջ վտանգ ներկայացնող

նախադրյալներ:

 Ստորերկրյա ջրերի բնական պաշարների գնահատումը կատարվել է ջրահաշվեկշռային

եղանակով, ըստ գետերի ջրավազանների` հաշվի առնելով աղբյուրների դրենաժային և խորքային

հոսքերի քանակը: Աղբյուրների հոսք ասելով հասկացվում է ստորերկրյա ջրերի այն քանակը, որը

դուրս է գալիս երկրի մակերևույթ կենտրոնացված կամ նրան մոտ ելքերի ձևով: Այս հոսքերի

մեծությունը որոշվում է դաշտային հիդրոերկրաբանական հանույթային աշխատանքների ժամանակ:

Դրենաժային հոսք է համարվում ստորերկրյա ջրերի այն մասը, որը ցրված է աննկատ ելքերի

ձևով և բեռնաթափվում է ռելիեֆի իջեցված մասերում: Խորքային հոսք ասելով հասկացվում է

ստորերկրյա ջրերի այն մասը, որը ստորերկրյա ճանապարհով հեռանում է տվյալ

գետավազանի հաշվային այն

հատվածից, որի համար կատարված են ջրահաշվեկշռային հաշվարկներ: Հոսքի այս մասը որոշվել է

տեղումների ընդհանուր քանակից հանելով գոլորշիացումը, մակերեսային հոսքը և ստորերկրյա

հոսքի վերոհիշյալ երկու բաղադրիչները:

 Ըստ տարածքի ստորերկրյա ջրերի հաստատված պաշարները տեղաբաշխված են անհամաչափ:

Այդ պաշարների 70%-ը բաժին է ընկնում Արարատյան հարթավայրին: Խիստ սակավաջուր եմ

հանրապետության հյուսիսային (Աղստև գետի և Կուրի մանր վտակների ավազաններ) տարածքները,

ինչպես նաև Արագած լեռան հյուսիս արևմտյան և արևելյան տարածքները (Ախուրյան գետի

ավազանի միջին հոսանքները): Աննշան պաշարներով օգտագործվում է դրենաժային հոսքը, որի

որակական ցուցանիշները բավարարում են խմելու ջրի ներկայացված պահանջներին:

 Ստորերկրյա ջրերի հաստատված պաշարները լրիվ պատկերացում չեն տալիս

ջրամատակարարման համար օգտագործման ենթակա ջրերի ծավալների մասին, որի պատճառը

գոյություն ունեցող աղբյուրների առայժմ կատարված հիդրոերկրաբանական ոչ լիարժեք և

լայնածավալ ուսումնասիրությունների բացակայությունն է:

 Այժմ աղյուսակով ներկայացնեմ ՀՀ թարմ ջրի օգտագործումը այդ թվում ստորգետնյա

աղբյուրներից` Աղյուսակ 3. ՀՀ թարմ ջրի օգտագործումը

1998 1999 2000 2001 2002

Ջրառը ընդամենը 1994 1967 1871 1726 1733

այդ թվում`

ստորգետնյա աղբյուրներից

530 536 533 530 475

Ընդամենը օգտագործվել է ջուր 1800 1172 1046 1003 1312      

Այդ թվում`ըստ կարիքների`

ոռոգման, գյուղ.ջրամատակարարման

1456 940 897 808 1116

Արտադրական 120 75 42 94 87

Տնտեսական և խմելու 224 157 107 101 109

Ընդհանուրի նկատամբ% 100 100 100 100 100

Այդ թվում`ըստ կարիքների`

ոռոգման, գյուղ.ջրամատակարարման

81 81 85 81 85

Արտադրական 7 6 5 9 7

Տնտեսական և խմելու 12 13 10 10 8

 Աղբյուր`«Հայաստանի վիճակագրական տարեգիրք» 2003թ. Աղյուսակ 154, Էջ 197-198

 Հայաստանում կան զգալի թվով վերականգնվող ստորգետնյա ջրային ռեսուրսներ: Ստորգետնյա

ջրային ռեսուրսները շատ կարևոր դեր են խաղում ընդհանուր ջրային բալանսի համար: Խմելու

նպատակով օգտագործվող ջրերի մոտավորապես 96%-ը և երկրում օգտագործվող ջրերի

մոտավորապես 40%-ը գոյանում է ստորգետնյա ջրային աղբյուրներից: Հայաստանում առկա

ընդհանուր վերականգվող ստորգետնյա ռեսուրսներն ըստ հաշվարկների կազմել են տարեկան 4.1

մլրդ. խոր. մետր, որից մոտավորապես 1.6 մլրդ. խոր. մետր երկրում առաջանում է աղբյուրների ձևով,

իսկ 1.4 մլրդ. խոր. մետր սպառվում է գետերում և լճերում: Հայաստանում սկզբնավորվող խորքային

ստորգետնյա ջրերը մոտավորապես կազմում են 1.0 մլրդ. խոր. մետր: Խորքային ստորգետնյա

կարևորագույն աղբյուրներ են հայտնաբերվել Արարատյան արտեզյան ավազանում: Արտեզյան

հորերը արտադրում են 5-100 լիտր/վարկյան ջուր` առանց մեխանիկական ջրհանի: Թուրքիայի

արևմտյան սահմանի մոտ տարեկան մոտավորապես 1.2 մլրդ. խոր. մետր ստորգետնյա խորքային

հոսքեր են անցնում դեպի Արարատյան

արտեզյան ջրավազան: Հարավում մոտավորապես 0.77 մլրդ. խոր. մետր ստորգետնյա ջրեր

Արարատյան ավազանից հոսում են դեպի Թուրքիա, Նախիջևան, Պարսկաստան և մոտավորապես

0.19 մլրդ. խոր. մետր ջուր հոսում է դեպի Արաքսի ջրավազան: Հյուսիսում մոտավորապես 0.1 մլրդ.

խոր. մետր հոսում է դեպի Կուր գետի ավազանը: Ստորգետնյա ջրային ռեսուրսների պաշարները ըստ

տվյալների կազմում են 2.4 մլրդ. խոր. մետր, որից 66%-ը գտնվում է Արարատի արտեզյան

ջրավազանում: Առ այսօր ստորգետնյա ջրերի լրացուցիչ հոսքեր գրանցված չեն Հայաստանում:

Արտեզյան ջրավազանը ունի 3 հիդրավլիկորեն միմյանց հետ փոխկապակցված ակվաֆերներ (մինչև

20 քառ. մետր խորությամբ), ենթաճնշումային միջանկյալ ակվաֆերը (30 մետր և 70 մետր

սահմաններում) և ամենախոր ճնշումային ակվաֆերը (70 մետրից ցածր): Ակվաֆերների արտեզյան

բնույթի պատճառով Արարատյան հարթավայրում առկա ստորգետնյա ջրերը հակված են

բնականորեն վերադառնալու մակերես: Արդյունքում ստորգետնյա շերտերի վերին հատվածները հաճախ ջրարբիանում են, որը փոխադարձ ազդեցութուն է թողնում բնակչության և

գյուղատնտեսության արտադրության վրա:

 Չնայած ստորգետնյա ջրերի որակի մասին վերջին տվյալները սակավ են, այնուհանդերձ կարելի է

ենթադրել, որ ընդհանուր առմամբ ստորգետնյա ջրային աղբյուրների որակական հատկանիշը շատ

բարձր է: Հայաստանի տարածքների մեծ մասում աղբյուրների ջուրը կարելի է օգտագործել որպես

խմելու ջուր` առանց լրացուցիչ մաքրման և մշակման: Որոշ աղբյուրներ, այնուամենայնիվ, շեղումներ

ունեն քիմիական և կենսաբանական ստանդարտներից և չեն կարող օգտագործվել խմելու

նպատակով: Աղբյուրների մոտավորապես 25%-ը պարունակում են նիտրատների, նիտրիտների և

ֆտորի բարձր կոնցենտրացիաներ: Որպեսզի հնարավոր լինի կանխել հետագա աղտոտումը,

ստորգետնյա աղբյուրների շրջակայքում պետք է ստեղծվեն սանիտարական գոտիներ: Նմանապես

Արարատյան արտեզյան ավազանի մի քանի արտեզյան ջրհորներ պարունակում են 

հանքային տարրերի բարձր բաղադրություն (0.5-ից մինչև 2 գրամ/լիտր), որը գերազանցում է

առողջապահական ընդունված ստանդարտները, որի պատճառով ջուրը չի թույլատրվում օգտագործել

խմելու նպատակով: Աղտոտման լուրջ վտանգ ներկայացնող նախադրյալներից հինմականներն են`

 Ստորգետնյա ջրաղբյուրների մեծ թվով կապտաժային կառուցվածքներ հայտնվել են

տեխնիկապես անմխիթար վիճակում, բացակայում են նրանց սանիտարական պահպանության

գոտիները, հատկապես գյուղական համայնքներում:

 Ստորգետնյա ջրաղբյուրների կապտաժային կառուցվածքներին հարակից բնակավայրերում

կեղտաջրերի հեռացման համակարգերի բացակայությունը:

 Ստորգետնյա ջրերի տեղաշարժման և բեռնաթափման վայրերին, այդ թվում ջրընդունիչ

կառուցվածքներին կից աղբավայրերի, անասնապահական և աղտոտման վտանգ ներկայացնող այլ

օբյեկտի առկայություն:

 Արդյունաբերական ձեռնարկությունների չմաքրված հեռացումը:

 Բնակավայրերի ջրահեռացման համակարգերի, այդ թվում նաև կոյուղու մաքրման 

կառուցվածքների բացակայությունը կամ եղածների խիստ անմխիթար վիճակը:

 Վերը նշված անթույլատրելի երևույթների հետևանքով մի շարք ստորգետնյա ջրաղբյուրներում

պարբերաբար նկատվել է ազոտի, ամիակի, նիտրատների, նիտրիտների և այլ վտանգավոր

բաղադրիչների պարունակության աճ: