Ֆիզիկա - Ատոմի Ֆիզիկա

 Ժամանակի ընթացքում բազմաթից փորձեր են տեղի ունեցել, որոնք հաստատել են ատոմի բաժանելությունը։ Առաջին վկայություններից մեկն էր Ֆարադեյի փորձը։ Նա այն համուզման է եկել,  որ թեև ատոմը էլեկտրաչեզոք է, դա բաղկացած է տարբեր նշանի և բացարձակ արժեքով հավասար լիցքերից։ Երբ ատոմի մեջ էլեկտրոնի պակաս կամ ավելցուկ լինի, այդ ատոմներին կկոչեն  իոններ։ Փորձերից մեկում, կատարված է 1897 թվականին։ Ֆիզիկոս Ջոզոֆ Ջոն Թոմսոնը նկատել է, որ կաթոդից արձակված ճառագայթումը շեղվում է էլեկտրական և մագնիսական դաշտերում։ Դրանից նա եզրակացրել է, որ այդ ճառագայթումը բացասական լիցքավորված մասնիկների հոսք է։
            Այդ փորձից հետո ատոմի բաժանելիությունը անկասկած էր։ Ապացուցվեց նաև, որ ատոմում էլեկտրոնի զանգվածը չնչին էր երբ համեմատում էին ատոմի զանգվածի հետ, բայց ֆիզիկոսները դեռ փորձում էին թե ինչպես են երկու տարբեր լիցքերը բաշխված ատոմում։ Մի քանի տարի հետո Էռնեստ Ռեզերֆորդը ապացուցել է, որ ատոմի կառոցվածքը այնպիսին է ինչպես, որ մենք գիտենք այսօր։

Ատոմի մոլորակային մոդելը

            Քանի որ ատոմի ծավալը հիմնականում դատարկ է, ապա մնում է ենթադրել, որ ատոմի հիմնական զանգվածը զբաղեցնում է ատոմի ծավալի չնչին մասը։ Իսկ 90 աստիճանից մեծ անկյուններով ցրումների առկայությունից հետևում է, որ ցրող կենտրոնն ունի դրական լիցք։ Փորձերի արդյունքում այն այն հետևանքի են եկել, որ α-մասնիկը հետէ <<շպրտում>> միայն այն դեպքում, երբ ատոմի՝ դրական լիցք պարունակող տիրույթի չափը մոտավորապես 10^-15/10^-14 մ է։ Այս փորձից հետո կարելի է ասել, որ ատոմի դրական լիցքը կրում մի մասնիկ և դա կոչել են ատոմային միջուկ։ 
            Ատոմների մեջ եղած էլեկտրոնները եթե հետևեն դասական ֆիզիկայի օրենքները, էլեկտրոնները շատ շուտ կընկնեն միջուկի վրա։ Բայց ինչպես գիտենք ատոմները կայուն են, և այդ պատճառով էլ գիտնականները ասում են, որ իրանք ֆիզիկայի դասական օրենքներին չեն հետևում։ Այսպիսով Էլեկտրոնները շարժվում են միջուկի շուրջ ինչպես մոլորակները արեգակի շուրջ, այս պատճառով էլ Ռեզերֆորդը կոչել է դա ատոմի մոլորակային մոդել։

Բորի Քվանտային Կանխադրույթները

            Բորի բազմաթիվ փորձերից, նա ստեղծեց մի տեսությունը, որը հիմնված է երկու կանխադրույթների վրա։   1. Կանխադրույթ ստացիոնար վիճակների մասին․ ատոմում էլեկտրոնը միջուկի շուրջը կարող է շարժվել միայն որոշակի «թույլատրված» շրջանագծային ուղեծրերով։ Այդ ուղեծրերով շարժվելիս էլեկտրոնն էներգիա չի առաքում։ այդ փորձից  կարելի է հետևություն անել, որ էլեկտրոնի «թույլատրված» ուղեծիրը կայուն են, որի պատճառով էլ Բորն այդ ուղեծրերն անվանել է ստացիոնար։ 2. Կանխադրույթ հաճախությունների մասին․ատոմը մի ստացիոնար վիճակից մյուսը թռիչքաձև անցնելիս արձակում կամ կլանում է էներգիայի քվանտ, որի հաճախությունը որոշվում է այդ ստացիոնար վիճակների էներգիաների տարբերությամբ։     V_mn=(E_n-E_m)/h   կամ   hv_mn=E_n-E_m :

            E_n էներգիայով n-րդ ստացիոնար մակարդակից ավելի փոքր E_m  էներգիայով m-րդ ստացիոնար մակարդակ անցնելիս ատոմն արձակում է hv_mn էներգիայով ֆոտոն, ընդ որում՝ V_mn=(E_n-E_m)/h։  Ատոմն ավելի փոքր էներգիայով  մակարդակից ավելի մեծ էներգիայով մակարդակ «բարձրանալու» համար պետք է կլանի E_n – E_m  տարբերությանը հավասար էներգիա։  Այսպիսով՝ ատոմի ճառագայթելու կամ կլանելու հատկությունը կապված է նրա՝ մի ստացիոնար վիճակից մյուսն անցնելու հետ։  Կա երկու տեսակի ճառագայթում՝ Ինքնակամ ճառագայթում  և հարկադիր ճառագայթում։

Լազեր

            Ջերմային հավասարակշռության վիճակում «երևակայական» գազում E1 նվազագույն էներգիայով ատումների  N1 թիվը մեծ է E2 էներգիայով գրգռված ատոմների N2 թվից։ Այդ գազում V_{1, 2}=(E₂-E₁)/h հաճախությամբ էլեկտրամագնիսական ալիք տարածվելիս ծագում ենինչպես կլանմամբ և ինքնակամ ճառագայթման, այնպես էլ հարկադրական ճառագայթման ուղեկցվող անցումներ։ Եթե N2>N1 – այսինքն գրգռված E2 էներգիայով մակարդակում ատոմների թիվը մեծ է այն ատոմների թվից, որոնք հիմնական E1 էներգիայով մակարդակում են, հնարավոր է դիտարկվող գազը ոչ թե թուլացնի այլ ուժեղացնի ճառաագայթումը։
             Միջավայրը, որի ատոմների զգալի մասը  E1 էներգիայով հիմնական մակարդակից նախապես բերված է E2 էներգիայով գրգռված մակարդակի շնորհիվ հարկադրական արձակմամբ ուղեկցվող անցումների, կարող է ուժգնացնել նրանով անցնող V_{1, 2}=(E₂-E₁)/hճառագայթումը կամ դառնալ այդ նույն հաճախության աղբյուր։ Այն սարքը, որն օգտագործում է այդպիսի միջավայրն օպտիկական, մասնավվորապես տեսանելի տիրույթի մեներանգ ճառագայթման ուժեղացման կամմ արձակման համար, անվանում են լազեր («լազեր» ամվանումն անգլերեն «լույսի ուժեղացում հարկադրական ճառագայթման արձակմամբ» արտահայության առաջին տառերից կազմված հապավում է)։
            Լազերի կարևորագույն մասերից է նրա ակտիվ միջավայրը կամ, ինչպես ասում են ակտիվ տարրը։ Ակտիվ տարրում բազմաթիվ ատոմներին ստիպում են անցնել շրջուն բնակեցվածությամբ վիճակին որտեղ ննրանց «կյանքի տևողվությունը» բավականաչափ երկար է, մոտավորապես 10^-3 վ, որը հարյուր հազար անգամ մեծ է գրգռված այլ վիճակում ատոմի կյանքի տևողությունից, այդպիսի վիճակները կոչվում են մետաստաբիլ։

Լույսի Քվանտային Հատկությունները

Քվանտային Տեսության ծագումը

Ջերմային Ճառագայթում։ Պատմականորեն քվանտային տեսության գաղափարները սկսել են ձևարավորվել ձերմային ճառագայթման օրինաչափությունների տեսական հիմնավորման պրոցեսում։ Ջերմային են անվանում այն էլեկտրամագնիսական ճառագայթումը, որն արձակում է մարմինը՝ ի հաշիվ իր ներքին էներգիայի։ Ջերմային ճառագայթում անձակում են և՝ բարձր, և՝ցածր ջերմաստիճանով ատոմները, տարբերությունը այն է, որ ցածր ջերմաստիճանի ժամանակ ճառագայթման ուժը թույլ է համեմատաբար բարձր ջերմաստիճանին։ Ջերմային ճառագայթման երևույթը դասական ֆիզիկայի օրենքներին չի հետևում, որովհետև դասական ֆիզիկայում մարմնի ատոմները ջերմային տատանումների պատճառով պետք է անընդհատ ճառագայթեն, այսինքն ատոմները տատանումներից էներգիա են կորցնում և ի վերջո իրենց ջերմաստիճանը պետք է հավասարվի բացարձակ զրոյի, բայց այդպիսի երևույթ տեղի չի ունեցել։ Ֆիզիկոս Մաքս Պլանկը ենթադրել է, որ ատոմները էլեկտրամագնիսական էներգիան ճառագայթում են ոչ թե անըդհատ, այլ ընդհատ, որոշակի քանակներով՝ քվանտներով։  Նա ասել է, որ քվանտի էներգիան ուղիղ համեմատական է ճառագայթման v հաճախությանը՝ E=hv ։  Ըստ Պլանկի ժամանակակից մեկնաբանման՝ ատոմի կամ մոլեկուլի տատանումներիի էներգիան կարող է ունենալ hv, 2hv, ..., nhv արժեքներ, սակայն չեն կարող գոյություն ունենալ «ոչ ամբողջ թիվ» անգամ hv էներգիայով տատանումներ։ Նշանակում է, որ էներգիան անընդհատ փոփողվող փիզիկական մեծություն չէ։

Ֆոտոն։ Ֆոտոնի Էներգիան և Իմպուլսը

Ֆոտոնը լույսի մասնիկ է, որը կարող է արձակել և կլանել ատոմը։ Այն էլեկտրամագնիսական դաշտի հատությունները կրող տարրական մասնիկ է։ արձակման, տարածման և կլանման երևույթում լույսը դրսևորում է մասնիկային հատկություններ։ Ֆոտոնի էներգիան E=hv Ի տարբերություն տարրական այլ մասնիկների՝ հանգստի վիճակում ֆոտոն գոյություն չունի։ Ֆոտոնը միշտ գտնվում է շարժման մեջ, c արագությամբ վակուումում։ Ֆոտոնի էներգիան և իմպուլսը կախված են լույսի հաճախությունից, որքան մեծ է հաճախությունը այդքան մեծ են նշված մեծությունները։ Քվանտային տեսության շրջանակներում լույսը դիտարկելով որպես առանձին մասնիկների՝ ֆոտոնների հոսք, կարծես  վերադարձ ենք կատարում Նոյւտոնի առաջ քաշած լույսի կորպուսկուլային տեսությանը։ Նշենք սակայն, որ լույսը դիտարկելով որպես մասնիկների՝ կորպուսկուլների հոսք, Նյուտոնը ենթադրում էր, որ այդ մասնիկները ենթարկվում են դասական մեխանիկայի օրենքների և դրանց հիման վրա փորձում էր բացատրել օպտիական երևույթները։ Մինչդեռ, համաձայն լույսի քվանտային տեսության, ի տարբերություն դասական մասնիկների, լույսի մասնիկները՝ ֆոտոնները, ենթարկվում են այլ օրինաչափությունների․ ֆոտոններն օժտված են նաև ալիքային հատկություններով։

            Ֆոտոէֆեկտ։ Ֆոտոէֆեկտի Օրենքները

Լույսի ազդեցությամբ նյութից էլեկտրոններ պոկվելու երևույթը կոչվում է ֆոտոէֆեկտ։ Ֆոտոէֆեկտի հետևանքով առաջացող հեսանքն անվանում են ֆոտոհոսանք, պոկված էլեկտրոնները՝ ֆոտոէլեկտրոններ։ Ֆոտոէֆեկտը ունի մի շարք օրենքներ․ 1. Հանգեցման ֆոտոհոսանքի ուժն ուղիղ համեմատական է ընկնող լույսի ուժգնությանը։     2.Ֆոտոէլեկտրոնների առավելագույն կինետիկ էներգիան կախված չէ ընկնող լույսի ուժգնությունից, իսկ հաճախության մեծացման հետ այն աճում է գծային օրենքով։     3.Յուրանքչյուր նյութի համար գոյություն ունի հաճախության որոշակի v_min արժեք, որից փոքր հաճախությունների դեպքում ունի հաճախությունների դեպքում ֆոտոէֆեկտ չի դիտվում։ v_min հաճախությունը կոչում է ֆոտոէֆեկտի կարմիր սահման։

            Ֆոտոէֆեկտի Տեսություն։ Այնշտայնի Բանաձևը Ֆոտոէֆեկտի Համար

Ֆոտոէֆեկտը դասական ֆիզիկայի շրջանակներում բացատրելու բոլոր փորձերն անհաջող էին։ Ըստ դասական ֆիզկիայի՝ էլեկտրոնների առավելագույն կինետիկ էներգիան պետք է կախված լինի լույսի ուժգնությունից, քանի որ, ինչքան մեծ է լույսի ուժգնությունը, այնքան մեծ ուժով է լույսի ալիքի էլեկտրական դաշտն ազդում էլեկտրոնի վրա, և այնքան մեծ է էլեկտրոնի ձեռք բերած կինետիկ էներգիան։ Իրականում վերը նշված փորձերը ցույց տվեցին, որ էլեկտրոնի կինետիկ էներգիան կախված չէ լույսի ուժգնությունից։Բացի այդ, ըստ դասական ֆիզիկայի պարզ չէ թե ինչու անդրամանուշակագույն ճառագայթումը պետք է էլեկտրոն պոկի, իսկ ենթակարմիր կամ տեսանելի ճառագայթումը՝ ոչ։ ըստ դասական ֆիզիկայի՝ ֆոտոէֆեկտում էական դեր պետք է խաղա լույսի ուժգնությունը և ոչ թե հաճախությունը։Ալբերտ Այնշտայնը ենթադրել է, որ լույսը ոչ միայն արձակվում է և կլանվում, այլև տարածվում և առանձին բաժիններով։ Ուրեմն՝ լույսը բաղկացած է մասնիկներից՝ ֆոտոններից․ այն ֆոտոնների հոսք է։ Էլեկտրոնը, կլանելով ֆոտոն, դուրս է թռչում նյութից։ Այն նվազագույն աշխատանքը, որն անհրաժեշտ է էլետրոնը նյութից պոկելու համար, կոչվում է ելքի աշխատանք։ Եթե ֆոտոնի hv էներգիան մեծ է ելքի աշխատանքից, ապա կլանված ֆոտոնի էներգիայի մի մասը ծախսվում է էլեկտրոնը մետաղից պոկելու համար, իսկ մնացած մասի հաշվին էլեկտրոնը ձեռք է բերում կինետիկ էներգիա։ Այսպիսով՝ յուրաքանչյոր կլանված ֆոտոն նյութից պոկում է մեկ էլեկտրոն։ Համաձայն էներգիայի պահմանման օրենքի՝ hv=A+mv²/2 որտեղ A-ն ելքի աշխատանքն է։ Ըստ վերը նշված բանաձևի՝ էլեկտրոնի առավելագույն կինետիկ էներգիան կախված է լույսի հաճախությունից, բայց ոչ նրա ուժգնությունից։ Հաճախոթյունից կախված՝ այն փոփոխվում է գծային օրենքով։ Սա ֆոտոէֆեկտի 2-րդ օրենքն է։ Ֆոտոէֆեկտ տեղի ունենալու համար անհրաժեշտ է, որ քվակտի hv էներգիան մեծ լինի  A ելքի աշխատանքից։ Ելքի աշխատանքը կախված է նյութի տեսակից։ Այն տարեր նյութերի համար տարբեր է, ուստի՝ տարբեր է նաև ֆոտոէֆեկտի «կարմիր սահմանը»։ Ելքի աշխատանքն արտահայտելու համար օգտվում են քվանտային ֆիզիկայում ընդունված էներգիայի 1ԷՎ (Էլեկտրոնվոլտ) միավորից։ 1ԷՎ-ն այն էներգիան է, որը ձեռք է բերում e=1.6x10^-19ԿԼ տարրական լիցք կրող մասնիկը՝ անցնելով 1Վ պոտենցիալների տարբերություն. 1 ԷՎ = 1.6x10^-19 Ջ։

Galapagos Islands, the history and wildlife

The Galápagos Islands are an archipelago of volcanic islands distributed on either side of the Equator in the Pacific Ocean, 926 km (575 mi) west of continental Ecuador, of which they are a part. The Galápagos Islands and their surrounding waters form an Ecuadorian province, a national park, and a biological marine reserve. The principal language on the islands is Spanish. The islands have a population of slightly over 25,000.The first English captain to visit the Galápagos Islands was Richard Hawkins, in 1593. Until the early 19th century, the archipelago was often used as a hideout by mostly English pirates who pilfered Spanish galleons carrying gold and silver from South America to Spain.The islands are famed for their vast number of endemic species and were studied by Charles Darwin during the voyage of the Beagle. His observations and collections contributed to the inception of Darwin’s theory of evolution by natural selection.The first recorded visit to the islands happened by chance in 1535, when the Bishop of Panamá Fray Tomás de Berlanga went to Peru to arbitrate in a dispute between Francisco Pizarro and Diego de Almagro.European discovery of the Galápagos Islands occurred when Spaniard Fray Tomás de Berlanga, the fourth Bishop of Panama, sailed to Peru to settle a dispute between Francisco Pizarro and his lieutenants. De Berlanga’s vessel drifted off course when the winds diminished, and his party reached the islands on 10 March 1535. According to a 1952 study by Thor Heyerdahl and Arne Skjølsvold, remains of potsherds and other artifacts from several sites on the islands suggest visitation by South American peoples prior to the arrival of the Spanish.However, no remains of graves, ceremonial vessels and constructions have ever been found, suggesting no permanent settlement occurred at the time.heGalápagos Islands first appeared on the maps, of Gerardus Mercator and Abraham Ortelius, in about 1570. The islands were named “Insulae de los Galopegos” (Islands of the Tortoises) in reference to the giant tortoises found there.

14 unique animals of the Galapagos Islands

Magnificent frigatebird

There are few birds easier to recognize than malemagnificent frigatebirds. They have a giant red throat pouch which makes for a bright, stunning display when fully inflated. It’s almost comical to see them puff up. Of course, the brighter the pouch, the more attractive they appear to females.Though magnificent frigatebirds are migratory birds found across the Atlantic Ocean and Central and South America, the colonies that inhabit the Galapagos are thought to be genetically distinct, not having bred with mainland counterparts for several hundred thousand years.

Galapagos tortoises

These giant tortoises are so iconic that the islands were named after them (“galapago” means “tortoise” in Spanish). They are the largest tortoises in the world and among the longest living vertebrates, with potential lifespans in excess of 170 years.In the absence of any major predators, adult tortoises evolved a docile demeanor, which unfortunately made them easy to exploit by early human settlers. It has been estimated that a population in excess of 250,000 once existed on the islands as recently as 200 years ago, but there are only about 15,000 alive today.The good news is that intense conservation efforts have been successful for most of the subspecies, and the islands’ tortoise populations are, for the most part, on the rebound.

Blue-footed boobies

The funny name almost matches these creatures’ funny look. Blue-footed boobies are most easily recognized by their signature feet. The birds’ mating ritual is also an entertaining affair, as males lift their feet up and down in a strutting display for the females.Interestingly, the blueness of their feet is also an indicator of a bird’s health, since the color comes from pigments obtained from a diet of freshfish.They are not found exclusively on the Galapagos Islands, but about half of the world’s population breeds there.

Galapagos penguin

One of the smallest penguins in the world, the Galapagos penguin is also the only penguin in the world that lives north of the equator. It can only be found in the Galapagos.Like many species of penguin, these creatures form monogamous pair bonds and typically mate for life.

Sally Lightfoots

Though these colorful crabs can be found along most of the Pacific Coast of the Americas, the population in the Galapagos exhibit a distinctive behavior. They are often observed in symbiosis with the islands’ marine iguanas, cleaning ticks from the lizards’ skin.The beautiful, rainbow-like coloration of the Sally Lightfoots understandably makes them a popular target for photographers who visit the Galapagos.Marine iguana

This incredibly unusual species of iguana is the only extant (or still existing) marine lizard on Earth. It likely evolved its marine lifestyle because of the sparsity of nutritious vegetation on land, opting instead for seaweed. To filter out the excess salt that it consumes, this iguana has specialized nasal glands that filter the salt and expel it from the nostrils.

English Proverbs

A Test on English Proverbs

Q1. Below are sentences that are the paraphrasing of proverbs.
In each case, encircle the proverb that matches with the
paraphrasing best :( 2 marks for each item)

1. Usually people of the same type tend to be together.
(a) A bird in the hand is worth two in the bush.
(b) Birds of a feather flock together.
(c) Every bird likes his own nest best.
(d) Eagles catch no flies.

2. Sometimes things are not as valuable as they appear to be.
(a) All that glitters is not gold.
(b) Liberty is better than gold.
(c) Today gold, tomorrow dust.
(d) Where gold speaks every tongue is silent.

3. You must always try not to plan the successful results of something
until those results actually occur.
(a) Divide and rule.
(b) Life is not a bed of roses.
(c) Good finds good.
(d) Don't count your chickens before they are hatched.

4. One should take care of one's own family, friends, or fellow citizens
before helping other people.
(a) You reap what you sow.
(b) Nothing hurts like the truth.
(c) Charity begins at home.
(d) It takes two to tango.

5. Don't form an opinion about something based on appearance alone.
(a) We soon believe what we desire.
(b) Don't judge a book by its cover.
(c) Seeing is believing.
(d) Two wrongs don't make a right.

6. When there is evidence of a problem, then there probably is a
problem.
(a) Where there is smoke, there is fire.
(b) A burnt child dreads the fire.
(c) Of two evils choose the least.
(d) Out of the frying pan, into the fire.


7. People in general think that nothing can be accomplished without
effort.
(a) Look before you leap.
(b) No man can serve two masters.
(c) No pain, no gain.
(d) To run one's head against a stone wall.

8. When you hurry too much, you are likely to do a poor job, and you
may waste time doing it over.
(a) It is hard to please all parties.
(b) Necessity knows no law.
(c) Misfortunes never come alone.
(d) Haste makes waste.

9. When a group of people with the same goals work together, they can
accomplish more than individuals can do.
(a) Misery loves company.
(b) Too many cooks spoil the broth.
(c) In unity there is strength.
(d) Two's company, but three's a crowd.

10.It's better not to try to improve something that is already satisfactory.
(a) Make hay while the sun shines.
(b) Leave well enough alone.
(c) Strike while the iron is hot.
(d) Don't cry over split milk.

Q2 Complete the following: (3 marks for each item).

1. Actions speak louder then words.
2. If you can't beat them, join them.
3. Easy come, easy go.
4. You can't teach old dog new tricks.
5. A friend in need is a friend in deed.
6. One men's happiness is another man's poison.
7. A cat has a  nine life.
8. Blood is thicker, than water.
9. When the cat's away the mice will play.
10. No news is a good news.

2015-2016 ուստարի II կիսամյակ

Ոսումնական նախագիծ  «Վահան Տերյան»

• Իմ Տերյանը
• Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում
• Վահան Տերյանի անծանոթ նամակը
• Վահան Տերյանի վերջին ժամերը
• Վահան Տերյան «Անտիպ և անհայտ էջեր»
• Անհայտ Տերյանը ֆիլմը
• «Վահան Տերյան. սիրո բանաստեղծ»— ֆիլմ

Կարդում ենք Տերյան

«Վահան Տերյան» նախագծի ամփոփում, արդյունքներ

Սիրում եմ աչքերիդ տխրությունը խորին,
Անաղմուկ խոսքերիդ դաշնակները հիվանդ,
Կուսական ամոթխած փայփայանքըդ, որ իմ
Սև օրերն է օրրում խնդությամբ հնազանդ։

Խոսքերըդ կարկաչող, որպես նուրբ մի զգեստ,
Ստվերում են սրտիդ գաղտնիքները սիրուն,—
Քո հոգին չի սիրում մերկություն անհամեստ,—
Դու այնպես ես սիրում, կարծես թե չես սիրում։

Հեռավոր երկրի պես հմայող է հոգիդ,
Անուշ են խոսքերըդ, ժպիտներդ աղջկա,—
Մանկական անպաճույճ երգի պես միամիտ,
Դյութական, որպես այն, որ չըկա, որ չըկա…

Ես եմ, դու ես, ես ու դու
Գիշերում այս դյութական,
Մենք մենակ ենք,— ես ու դու
Ես էլ ղու եմ՝ ես չըկամ…

Չըկան օրերն ահարկու,
Չըկա ժամ ու ժամանակ,
Ուրվական ենք մենք երկու
Միշտ իրար հետ, միշտ մենակ…

Մոռացել ենք անցյալում
Տրտունջ, թախիծ ու խավար. —
Մի ուրիշ լույս է ցոլում
Մեղմ ու անուշ մեզ համար…

Ես եմ, դու ես, ես ու դու
Գիշերում այս դյութական,
Մենք մենակ ենք — ես ու դու,
Ես էլ դու եմ՝ ես չըկամ…

Կարդալով բժշկի` Տերյանի մասին վերջին ժամերի նկարագրությունները` մենք հասկանում ենք, որ Տերյանը շատ լավ ծանոթ էր իր առողջական վիճակին, հասկանում էր, որ նա շուտով մահանալու է: Թեև հասկանալուն, նա դեռ իր կյանքի վերջին օրերին էլ ցանկանում էր օգուտ տալ հայրենիքին: Բայի այդ, երբ կարֆում ենք, թե ինչպես է Տերյանը արտահայտվում ներարկումներ վերաբերյալ, մենք հասկանում ենք, որ նա կյանքը շատ էր սիրում և ցանկանում էր գեթ մեկ շաբաթ ավելի ապրել:

Սևակի մեծ սերը. Սուլամիթա Ֆրիդբուրգ

Թե դատարկ է անցյալդ,

Ի՞նչ իմանաս`

Հուշն ինչ է:

Պ. Սևակ

Ռաֆայելյան նշանավոր Աստվածամոր նախատիպը եղել է մի հասարակ հացթուխի աղջիկ` Մարգարիտ անունով, որին սիրում էր Ռաֆայելը: Կգրվե՞ր, արդյոք, «Աստվածային կատակերգությունը», եթե չլիներ Բեաթրիչեն` Դանթեի հոր ընկերոջ դուստրը, որին սիրում էր նա: Պետրարկայի սոնետները ներշնչեց Լաուրան, իսկ Բոկկաչոն իր «Դեկամերոնի»  համար պարտական է Ֆիամետային…

Եվ, վերջապես, ինչպե՞ս կգրվեր «Մարիենբադյան էլեգիան», եթե 73-ամյա Գյոթեն չհանդիպեր 19-ամյա Ուլրիկային…

Դրանք բոլորը գուցե կենսագրական «մանրուքներ» են, բայց այդ «մանրուքներից» ինչե՜ր են ծնվել…

Այժմ, երբ արդեն փակված է Պարույր Սևակի կյանքի վարագույրը, նրա հետ կապված ամեն մի դեպք, նրա ամեն մի խոսքը և նույնիսկ հնչերանգը արժեքավորվում և մի նոր իմաստ է ստանում: Մոտիկ ու հարազատ մարդու, և այն էլ Պարույրի նման մարդու կորստից հետո աննշան թվացող ամեն մի «մանրուք» մի նոր երանգ է ավելացնում նրա կենսագրությանը, որը նաև յուրաքանչյուրիս կենսագրությունն է: Ինչ-որ չափով մենք բոլորս լրացնում ենք իրար, մտնում մեկս մյուսի կենսագրության մեջ, մեզ համար աննկատելի ամբողջանում մի հավաքական «եսի» մեջ: Առանց մեկի մյուսը թերի է: Իսկ երբ հանկարծ վրա է հասնում անխուսափելին, մենք մի տեսակ փոքրանում ենք ու որբանում. չէ՞ որ մեր էության մի կարևոր մասը դեռ մեր կենդանության ժամանակ թաղվում է հողի տակ…

Ինչպես իր ստեղծագործությունների մեջ, այնպես էլ անձնական կյանքում նա բուռն էր ու հախուռն, զգացմունքներով ու մտքերով հարուստ ու թարմ, անկեղծ ու անմիջական: Նա ամեն ինչի մեջ զգացմունք  էր դնում, կրակուն էր ու փոթորկոտ: Անհնար էր Պարույրին ճանաչել և անտարբեր մնալ նրա նկատմամբ: Նրա մեջ ինչ-որ անորսալի բան կար, որ անմիջապես կապում էր դիմացինի հետ: Անդիմադրելի հմայք ուներ: Երևի  բացառիկ են այն մարդիկ, որոնց կյանքը և գործը այնքան ներդաշնակ լինեն, որքան Պարույրինը: Նրա համար կյանքը ստեղծագործություն էր, ստեղծագործությունը` կյանք: Պարույրն իր ներկայությամբ ազնվություն և մարդկայնություն էր պարտադրում:

Եվ ի՞նչ միայն չէր սիրում նա կամ ի՞նչն էր սիրում չափով: Հիմա ի՞նչ խոսքեր էլ ասելու լինենք Սևակի հասցեին, պիտի սուտ թվան, որովհետև նրան հավատացողները եղել են հազվագյուտներ, սուտ երկրպագուներ` ավելի շատ, սիրողներ ու ատողներ` ինչքան ուզեք: Նա անկեղծորեն միամիտ էր, երեխա, հավատացյալ էր, հավատում էր մարդուն, աշխարհին, և երբ ինքը սխալ էր դուրս գալիս, ապրում էր մեծագույն ողբերգություն. այստեղից էլ սկիզբ էին առնում իր ներքին հակասությունները: Նա հավատի ընկեր էր փնտրում, որն իր նման հավատար արդարության, բարության, լավի հաղթանակին: Հավատը պահելու համար նա կառչում էր ամեն մի փոքր, նույնիսկ աննշան երևույթից: Աշխարհի վրա գոյություն ունեցող դժբախտություններից, հակասություններից, անարդարություններից նրա հոգում ծնունդ էր առնում տառապանքը մարդու համար, և նա ողբում էր ու աղոթում առ բնություն, առ ամեն ինչ, որպեսզի աշխարհում հաստատի լույսը: Նա տեսավ հոգու տառապանքը:

Կնամեծար էր չափազանց: Մայրը, կինը, զոքանչը, ընկերների կանայք սրբություն էին իր աչքում, որոնց հետ վարվում էր խորին երկյուղածությամբ:

Կին արարծը մի առանձնահատուկ երևույթ էր նրա համար, և կնոջ մեջ նրա համար թանկագինն այն էր, ինչ պակասում է տղամարդկանց` գթառատ սիրտը: «Փխրուն»` սա էր իր  բառարանում պահված ամենաքնքուշ բառը կնոջ մասին, իսկ դա վերաբերում էր կնոջ հոգուն, էությանը, ներաշխարհին:

Սիրում էր կին արարածին, ինչպես կյանքը` հաստատելով կարծես, որ կին բառը կյանք-ից է գալիս: Սիրում էր` ամենախոր հարգանքներով, իր ջերմ վերաբերմունքը նրան վերադարձնելով:

Յուրաքանչյուր ոք ապրում է իր կյանքի վեպը: Գրողներն իրենց կյանքի վեպը դարձնում են գրականություն: Պ. Սևակը ևս առանձին բանաստեղծությունների ու պոեմների տեսքով գրեց իր կյանքի վեպը, բայց ամբողջը շարադրել չհասցրեց:

Հրեից իմաստուն թագավոր Սողոմոնը իր Սուլամիթին հանդիպեց Երուսաղեմում, Պարույրը… Մոսկվայում: Երուսաղեմի խարտյաշ դուստրը հայ բանաստեղծին նվազ հաճելի պահեր չպարգևեց, քան թե իր անվանակիցը ` հազարամյակներ առաջ` Սողոմոն թագավորին: Եվ հաճելի պահերից ավելի` բանաստեղծական ներշնչանքներ, որոնց տաք թրթիռներից ընթերցողի արյունը եռում է երակներում ու գլուխը պտտվում… Ո՞վ կարող է բացատրել, թե ինչու ամբողջ Արևելքում մի փառաբանված թագավոր, որ աշխարհին հայտնի էր իր առասպելական իմաստությամբ և հարստությամբ, մի կողմ թողեց իր կանանոցի 700 հրաշագեղ ու բազմերանգ ծաղիկներին և նրանց փոխարեն հավերժացրեց մի հասարակ հովվուհու: Ո՞վ կարող էր ասել` ինչու հենց ա′յդ պոեմը դարձավ բոլոր ժամանակների և բոլոր երգիչների Երգ երգոցը: Չէ՞ որ դրանից առաջ և դրանից հետո էլ գրվել ու գրվում են բազում և բազմաթիվ սիրային երգեր, պոեմներ, ասքեր ու առասպելներ…

Եվ, վերջապես, ինչո՞ւ մի հայ բանաստեղծ, որ,  հակառակ Սողոմոնի առասպելական հարստության, իր իսկ բառերով` երբեմն ծխախոտի փող չէր ունենում, իր նույնանուն պոեմում փառաբանեց մի ուրիշ Սուլամիթի, որի մասին հետո պիտի ասեր.

Դու իմ վերջինը թյուրիմացաբար,

Եվ իմ միակը` ճակատագրով…

Երկու Սուլամիթներից ոչ մեկի մտքով, երևի, չէր անցել, թե Ապոլոնի ընտրյալների կամոք պետք է ընդմիշտ մնան սերունդների հիշողության մեջ…

Սևակը հակված չէր հանրության սեփականությունը դարձնել նեղ անձնական շփումների պատմությունը, չնայած դեռ շատ տարիներ առաջ գտնվում էին մարդիկ, որոնք կռահում էին այդ մասին` միմիայն գրողի ստեղծագործություններին ծանոթանալով:

Տարիներ շարունակ այսպիսի մոտեցմամբ է գնահատվել Պարույր Սևակի պոեզիան և նույն աներևույթ ձեռքի թելադրանքով էլ մեծ բանաստեղծի կենսագրությունից պարզապես դուրս են նետվել կամ, լավագույն դեպքում, մշուշոտ ակնարկներով են հիշատակվել այնպիսի իրական փաստեր, որոնց առկայության դեպքում նրա ստեղծագործություններից շատերը (եթե չասենք գերակշիռ և լավագույն մասը) կունենային ընկալման ու ըմբռնման այլ եզրեր, քնարերգական նոր երանգներով կբացահայտեին բանաստեղծի էությունը: Պարզապես միամտություն է կարծել, թե ստեղծագործական այնպիսի գլուխգործոցներ, ինչպիսիք են «Երգ երգոց», «Նահանջ երգով» պոեմները, «Նույն հասեով» բանաստեղծական շարքի հրաշալի պոեզիան կարող է ծնվել անհասցե և աննախատիպ:

Պարույր Սևակն ինքն էլ չի ժխտում այդ փաստը` հանրահայտ պոեմում հիշատակելով «Երուսաղեմում չեղած Երուսաղեմի դստեր» մասին: Պոեմի հերոսուհին` Սուլամիթան, ամենևին էլ ավետարանական «Երգ երգոցի» հերոսուհին չէ, այլ իրական անձնավորություն:

Նրանք հանդիպեցին Մոսկվայում, Մ. Գորկու անվան գրականության ինստիտուտում, ուր երկուսն էլ ուսանում էին 50-ական թվականների կեսերին: Առաջին հանդիպման մասին ժամանակակիցներից մեկը հետևյալն է պատմում. «Մի օր ինստիտուտում կազմակերպվում է այլազգի ուսանողների հավաք: Դահլիճի հեռավոր անկյունում նստած Պարույրը նկատում է ներս մտնող Սուլամիթային: Քիչ անց նա դուրս է գալիս, ապա,  ներս գալով, նստում է անծանոթուհու կողքին: Այսպես է կայանում նրանց առաջին հանդիպումն ու ծանոթությունը, որը շուտով պիտի վերածվեր մեծ ու անդավաճան սիրո ու պիտի շարունակվեր մինչ ի մահ…»:

Ազգությամբ հրեա, բայց Լիտվայում ապրած ու հասակ առած գեղեցիկ Սուլամիթան այսօր ապրում է հեռավոր Իսրայելում, ունի երկու զավակ: Տղայի անունը Ռաֆայել է: Տարիներ առաջ այցի եկավ Սևակի շիրիմին` իր հետ բերելով և գերեզմանին շաղ տալով իր հայրենիքի հողը: Թվում է` ամեն բան թեև անմեռ, բայց հեռավոր հուշ է դարձել, և այլևս անհնար է ետ վերադարձնել այն  ապրված տարիները, որոնք լի էին հեքիաթային սիրով ու ջերմությամբ: Թաքուն այդ սերը, որ երկու խորունկ հոգիների սրբությունն էր, այսօր փոխանցվել է մեզ այս նամակ-նշխարների ձևով:

«Ես չեմ ամաչում իմ սիրո համար»,- ասում է Սևակը:

Սևակ – Սուլամիթա

24. 6. 1959 թ.

Մոսկվա

Խնդություն ու ցավ,

Ի՞նչ գրել:

Դեռ ուշքի չեմ եկել:

Վաղուց ~   վաղուց  ~   վաղուց…

(չեմ հիշում, թե երբվանից)

ինձ համար այսքան ծանր չի եղել…

Դու բոլորովին կենդանի իմ առջև ես` արթմնի ու երազում:

Ինչպե՞ս ես քեզ կորցրեցի:

Չէ՞ որ կողքիս էիր:

Կարողանայի շուտ վարժվել քո բացակայությանը…

Մինչև ցավ քոնն եմ

Պ.

Սուլամիթա – Սևակ

ՍԻՐԵԼԻՍ,

Ես սիրում, սիրում եմ քեզ…

Դե, մի՞թե արևը հարցնում է, թե երեկ ինչպիսի եղանակ է եղել… Բայց և′ երեկ էր անձրև, և′ այսօր:

Ես քեզ համբուրում եմ…

Ես  ուժ չունեմ և այն չափազանց շատ է…

Ոչ, ինձ հետ ոչինչ չի կատարվել… և ես ուզում եմ դա կրկնել տասնյակ անգամ` սիրում եմ քեզ…

Եվ դու ապրիր, որ կյանքն ամենուր լինի, որ ճառագեն աչքերն ու սիրտը չհասկանա իր երջանկությունը… ես գնում են անձրևի տակ, որովհետև շնչել եմ ուզում…

Համբուրում եմ քեզ ամենևին ոչ քնքուշ… Ի՞նչ իմաստ ունի քնքուշ: Դրանից անգամ ձեռքերը չեն տաքանա…

Եվ վերջ, վերջ: